Ο Ξενοφάνης ούτε ήξερε ούτε πίστευε ότι η σελήνη φωτίζεται από την ήλιο, κάτι που πρωτοεξηγήθηκε τουλάχιστον μιά γεννεά άργότερα (ασφαλή σχετικά στοιχεία υπάρχουν για τον Αναξαγόρα και τον Εμπεδοκλή, και μάλλον πιθανά στοιχεία για τον Παρμενίδη). Στην κοσμολογία του Ξενοφάνη όλα τα ουράνια σώματα ή φαινόμενα είναι τύποι νεφών, και η λάμψη τους οφείλεται σε εσωτερική δόνηση - όπως η αστραπή οφείλεται σε δόνηση μέσα στα σύννεφα. Η ορθή εξήγηση των φάσεων της σελήνης εμποδίζεται από το δόγμα του Ξενοφάνη ότι η γη είναι άπειρος σε βάθος, ώστε ν΄ αποκλείεται η δυνατότητα φοράς, είτε της σελήνης είτε του ήλιου, κάτω από την οριζόντιο επιφάνεια της γης. Δεν είναι όμως διόλου απίθανο ότι αυτή η εσφαλμένη και απλοϊκή θεωρία συνέβαλε στη σύλληψη της ορθής αιτιολόγησης του φωτισμού της σελήνης. Έχοντας προτείνει ότι η σελήνη δεν είναι παρά νέφος πεπιλημένον, ο Ξενοφάνης προκάλεσε τους συγχρόνους του και τους αμέσως επόμενους στοχαστές να παρατηρήσουν σημεία ομοιότητας της σελήνης με τα γνώριμα σύννεφα. Στο πλαίσιο των σχετικών παρατηρήσεων, κάτι που σίγουρα θα εντυπωσίασε είναι τα φωτιστικά και σκιαστικά εφέ που ο ήλιος ασκεί πάνω στα σύννεφα. Κατά πρόσωπο φωτισμένο, ένα σύννεφο τύπου «σωρείτης» δείχνει εμφανώς τούφες και κοιλώματα (πβ. το «πρόσωπο» στην πανσέληνο). Πλησιάζοντας να σκιάσει τον ήλιο, ο σωρείτης φαίνεται σκούρος και ομαλός, χωρίς πλαστικά χαρακτηριστικά, με μια στίλβουσα λεπτή γραμμή είτε σ΄ όλη την περιφέρεια του σωρείτη ή στην πλευρά που είναι γεωμετρικά πλησιέστερη στον ήλιο (πβ. αρχές του πρώτου τετάρτου σελήνης και τέλη του σεληνιακού μηνός). Μερικώς φωτισμένος, ο σωρείτης δείχνει καθαρά την άκρη της περιφέρειάς του από την πλευρά που φωτίζεται από τον ήλιο, ενώ από τη σκιερή πλευρά η περιφέρεια σβύνει συγκεχυμένα στο φόντο του ουρανού (πβ. σελήνη στον τετραγωνισμό ή στις μέρες πριν ή μετά τον τετραγωνισμό). Η κοσμολογία του Ξενοφάνη αποτελεί συναρπαστικό δείγμα εσφαλμένης θεωρίας η οποία, παρά το σφάλμα της, προωθεί παρατηρήσεις φαινομένων που τελικά αξιοποιούνται από την ορθή θεωρία. Μας δείχνει επίσης πως καίριες παρατηρήσεις μπορεί να μένουν άχρηστες εφόσον δεν ελέγχονται από τις αρμόζουσες υποθέσεις - στη συγκεκριμένη περίπτωση, την υπόθεση ότι ο ήλιος και η σελήνη κινούνται κυκλικά πάνω και κάτω από τη γη.
Academy of Athens
