Το φίδι στην αρχαία Ελλάδα

Ανάμεσα σε όλα τα ζώα, ένα ξεχωρίζει για το συμβολισμό του: το φίδι, ένα ερπετό που προκαλεί δέος και φόβο.

Τα συναρπαστικά βιολογικά χαρακτηριστικά του φιδιού το καθιστούν κατάλληλο να επενδύσει σημειωτικά πολλαπλές έννοιες, από την διερεύνηση της ίδιας της έννοιας της ζωής και του θανάτου, έως τη διερεύνηση ζητημάτων ταυτότητας, καταγωγής και ετερότητας.

Οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν την ύπαρξη μιας αρχέγονης δύναμης που προερχόταν ή συμβολιζόταν από το φίδι, τη δύναμη της ίδιας της ζωής - με όλα τα παράδοξα και την πολυπλοκότητά της. Μελετώντας το ρόλο του φιδιού στην αρχαία εικονογραφία, μας επιτρέπεται η διερεύνηση των αρχαιοελληνικών εννοιών του θείου, του ανθρωπομορφισμού και της χθόνιας προέλευσης των πάντων, καθώς και της διασύνδεσης μεταξύ ανθρώπων, φύσης και υπερφυσικού. 

Το τοτέμ του φιδιού ενσωμάτωνε “μυστηριακά” χαρακτηριστικά: η Γη ήταν η Μητέρα, και το φίδι ήταν το κατ’ εξοχήν παιδί της. Γνώριζε τα πάντα για αυτήν, γιατί σέρνονταν πάνω της με όλο του το σώμα, άρα ήταν κάτοχος της Μαντείας. Η Γη δίνει ζωή και δέχεται το θάνατο και το φίδι γίνεται κοινωνός αυτών των μυστικών, φορέας θανάτου και μυστηρίου, ενώ η ικανότητά του να αλλάζει δέρμα, ερμηνεύτηκε σαν κυριαρχία της Αθανασίας και της Ίασης.

Στον αρχαίο ελληνικό υλικό πολιτισμό και στις λογοτεχνικές πηγές, το φίδι κάνει επαναλαμβάνεται ως μοτίβο, ιδιαίτερα όσον αφορά στον προστατευτικό του ρόλο. Η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι πλούσια σε αφηγήσεις για φίδια ως αντιπάλους ηρώων ή θεών. Μπορεί να προσέχουν ολόκληρες πόλεις, όπως το ιερό φίδι της Αθηναϊκής Ακρόπολης. Φίδια απεικονίζονται επίσης δίπλα σε τάφους και κρήνες στην αθηναϊκή αγγειογραφία. Επιπλέον, διαφυλάσσουν την καλή υγεία των πιστών διαφορετικών θεών. 

Παρόλο που δεν υπήρχε θεός-φίδι στην αρχαία Ελλάδα, οι περισσότεροι θεοί συνοδεύονταν από φίδια, τα χρησιμοποιούσαν ή ενσαρκώνονταν σε αυτά, ή και τα γεννούσαν, όπως ο Δίας, η Αθηνά, ο Απόλλων, ο Άρης, ο Άμμωνας, ο Διόνυσος, ο Πλούτωνας, ο Σέραπις, ο Ασκληπιός, η Ήρα, η Δήμητρα, κλπ. Ωστόσο, το φίδι ανήκει σε ένα παλαιότερο status quo, των τιτάνων και χθόνιων θεοτήτων πριν εμφανιστούν οι Ολύμπιοι θεοί, και είναι κοινωνός μιας δύναμης που πηγάζει από τη ζωή στην πιο αρχέγονη μορφή της, τη δύναμη της δημιουργίας και καταστροφής. 

Το φίδι ως αρχετυπικό σύμβολο εμφανίζεται σχεδόν σε όλες τις λατρείες, τα έθνη και τις θρησκείες, από τον Ζωροαστρισμό και την Αίγυπτο, ως τους Κέλτες, τους αυτόχθονες της Αμερικής και τον Ινδουϊσμό. Ο ουροβόρος όφις, σύμβολο χιλιετιών, ερμηνεύεται ως αναφορά στην παλιγγενεσία και στον αέναο κύκλο της ύπαρξης μέσα στο χρόνο. Τον συναντούμε αργότερα στα γνωστικά, στα αποκρυφιστικά και στα αλχημιστικά κείμενα. 

Στην έκθεση θα βρείτε αρχαιολογικά αντικείμενα με απεικονίσεις φιδιών, οφιόσχημα κοσμήματα, εικονογραφήσεις και έργα τέχνης.