Οι διαδοχικές μεταπολεμικές μελέτες που έχουν αφιερωθή στη διαλεκτική του Αριστοτέλους έδειξαν πως η λειτουργία αυτή της νόησης δεν είναι κατώτερη από την αποδεικτική επιστήμη, όπως νόμιζαν παλαιότερα οι σχολιαστές του. Η διαλεκτική παρουσιάζει πράγματι συνάφεια παρόμοια με εκείνη της αποδεικτικής επιστήμης, και έχει αντικείμενο πιο πλατύ και ποικίλο. Δίχως ν’ ασχολήται με όλα τα πράγματα, η διαλεκτική ασχολείται, ωστόσο, με όλα τα προβλήματα, δηλαδή με οτιδήποτε δημιουργεί απορίες. Ουσιαστικά, η διαλεκτική χρησιμοποιείται άτεχνα από κάθε άνθρωπο και έντεχνα από τους μεμυημένους στα μυστικά της. Ο καθολικός αυτός χαρακτήρας της οφείλεται, κυρίως, στην ελεγκτική ιδιότητά της, χάρη στην οποία παρουσιάζεται ως μέθοδος πειραστική και κριτική, που αναπτύσσεται βασικά με ερωτήσεις και απαντήσεις. Για τον λόγο αυτόν η χρήση της διαλεκτικής δεν περιορίζεται στις ανθρώπινες συναλλαγές, αλλά αφορά επίσης και την έρευνα των αρχών της επιστήμης, ακόμη και της μεταφυσικής. Όπως λέγει ο Αριστοτέλης, η διαλεκτική μπορεί να χρησιμοποιηθή προς τας κατά φιλοσοφίαν επιστήμας, δηλαδή στις επιστήμες που απαιτούν φιλοσοφική μέθοδο. Στο επίπεδο αυτό η λέξη «φιλοσοφία» δεν σημαίνει «μεταφυσική» ή γενικώτερα «θεωρητική επιστήμη», όπως συμβαίνει τούτο στις εκφράσεις «φιλοσοφία πρώτη» ή «φιλοσοφία δευτέρα», αλλά συγκεκριμένη μέθοδο. Η μεθοδολογική αυτή σημασία της φιλοσοφίας είναι πρωταρχική: συνυφαίνει τη σχέση μεταξύ μεθόδου και γνώσης, και θεμελιώνει έτσι τη διαφορά μεταξύ διαλεκτικής και φιλοσοφίας. Η διαλεκτική, λέγει ο Αριστοτέλης, είναι μέθοδος πειραστική για όσα η φιλοσοφία παράγει γνώση. Με άλλα λόγια, χάρη στον ελεγκτικό χαρακτήρα της, η διαλεκτικής είναι μέθοδος κριτική και μάλλον αρνητική, ενώ η φιλοσοφία είναι ουσιαστικά θετική επιχειρηματολογία. Πιο συγκεκριμένα, το προκαταρκτικό και διαπορητικό στάδιο της απορητικής μεθόδου ανήκει στη διαλεκτική, ενώ το τελειωτικό και ευπορητικό της στάδιο ανήκει μάλλον στη φιλοσοφία. Η εφαρμογή της φιλοσοφικής μεθόδου, που συναντούμε στα περισσότερα συγγράμματα τους Αριστοτέλους, όπως λόγου χάρη στη Φυσική ή στη Μεταφυσική, δείχνει πράγματι πως το στάδιο της ευπορίας δεν περιορίζεται στην κριτική, αλλά σε θετική επιχειρηματολογία που δημιουργεί γνώση.
Ακαδημία Αθηνών
