"Το έθνος ζητά από μας το θησαυρό της δικής μας διάνοιας, της ατομικής, ντυμένον εθνικά" (επιστολή του Δ. Σολωμού προς τον Γεώργιο Τερτσέτη, 1833)
Μέσα στο κλίμα αναγέννησης που επικρατεί μισό περίπου αιώνα μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτος, πραγματοποιούνται βαθιές πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές εξελίξεις στην ελληνική κοινωνία. Εσωτερικές αναδιαρθρώσεις, επέκταση των συνόρων, αστικοποίηση και εκμοντερνισμός είναι τώρα τα ζητούμενα. Το κλίμα της εποχής εκφράζεται από το Γιάννη Ψυχάρη στο βιβλίο του Το ταξίδι μου (1888): «ένα έθνος, για να γίνει έθνος, θέλει δύο πράγματα: να μεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάμη φιλολογία δική του».
Και όσο οι πολιτικοί όπως ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος σχεδιάζουν τη νέα, εξευρωπαϊσμένη Ελλάδα, οι πνευματικές δυνάμεις του τόπου ενστερνίζονται τα ευρωπαϊκά ρεύματα της εποχής, όπως τον συμβολισμμό και τον παρνασσισμό στην ποίηση, τον ρεαλισμό και την ηθογραφία στην πεζογραφία, καθώς και τα αντίστοιχα κινήματα στις εικαστικές τέχνες.
Η "σχολή" που δημιουργείται για τα γράμματα ονομάζεται Νέα Αθηναϊκή Σχολή και κύριος εκπρόσωπός της καθιερώνεται ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943). Γεννημένος λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Σολωμού, ο Κωστής Παλαμάς είναι πνέυμα ανήσυχο. Πολυμαθής και αυτοδίδακτος ωριμάζει μέσα σε μια εποχή έντονων πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων. Μεγαλωμένος μέσα στη σολωμική παράδοση, παρακολουθεί με ενδιαφέρον τα κυρίαρχα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα, όπως τον παρνασσισμό και το συμβολισμό. Έντονα επίσης γοητέυεται από την αγάπη για την επιστήμη που επικρατεί στα τέλη του 19ου αι., πράγμα που κάνει την ποίησή του περισσότερο διανοητική.
Από το 1878 εκείνος και οι δύο φίλοι και συμφοιτητές του Νίκος Καμπάς και Γεώργιος Δροσίνης αρχίζουν να γράφουν στις πολιτικές-σατιρικές εφημερίδες "Ραμπαγάς" και "Μη Χάνεσαι". Οι τρεις φίλοι έχουν συνειδητοποιήσει την παρακμή του αθηναϊκού ρομαντισμού. Με το έργο τους εισάγουν μια νέα ποιητική πρόταση, η οποία ενοχλεί τους παλαιότερους ποιητές της Α' Αθηναικής Σχολής, οδηγώντας τους να αναφέρονται περιφρονητικά στους μεν ως "παιδαρέλια" ή ποιητές της "Νέας Σχολής".
Η χρονολογία 1880 γίνεται το ορόσημο της Νέας Σχολής καθώς εκδίδονται δύο ποιητικές συλλογές που εκφράζουν ακριβώς το πνεύμα της αλλαγής: Οι Στίχοι του Νίκου Καμπά και οι Ιστοί Αράχνης του Δροσίνη. Ο Κωστής Παλαμάς αργότερα μιλάει για τους πρώτους σταθμούς στην ποιητική εξέλιξη της νέας γενιάς: «Οι Τρυγόνες και Έχιδναι σα ν' αποχαιρετούσαν κάτι που έσβυνεν· οι Στίχοι του Καμπά σαν να πρωτο χαιρετούσαν κάποιο ξημέρωμα. Του Γ. Δροσίνη τα Ειδύλλια σαν να το εβεβαίωναν».
Το 1886 ο Παλαμάς δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο Τα τραγούδια της πατρίδος μου. Το 1895 η πολιτεία του αναθέτει τη σύνθεση του Ολυμπιακού Ύμνου. Γύρω από το πρόσωπό του μαζεύονται ποιητές και πεζογράφοι με διακαή πόθο την ανανέωση των ελληνικών γραμμάτων. Οι ανανεωτές αυτοί, με κορυφαίο τον Παλαμά, υποστηρίζουν τη δημοτική γλώσσα και συντάσσονται με τον Γιάννη Ψυχάρη ο οποίος το 1888 γράφει το πεζογράφημα Το ταξίδι μου, ένα έργο σταθμό στην προσπάθεια των δημοτικιστών. Χτίζοντας πάνω στις έννοιες "ελευθερία και γλώσσα" της Επτανησιακής Σχολής και συνεχίζοντας να μελετούν τα δημοτικά τραγούδια και τη λαική μας παράδοση όπως ο Σολωμός, οι δημοτικιστές διανοούμενοι αντιπαρατίθενται με τους υποστηρικτές της καθαρεύουσας.
Αυτή είναι η σημαντικότερη αλλαγή που φέρνουν οι ποιητές της Νέας Αθηναϊκής Σχολής- η ολοκληρωτική πλέον καθιέρωση της χρήσης της δημοτικής στην ποίηση. Πραγματοποιείται όμως και γενικότερη ανανέωση του ποιητικού λόγου- χωρίς τον στόμφο και τις ρητορικές εξάρσεις του ρομαντισμού- φωτίζουν θέματα περισσότερο οικεία και καθημερινά. Τους απασχολεί ιδιαίτερα η επιμελημένη μορφή του στίχου και προτιμούν μικρά στροφικά σχήματα με καλύτερη επεξεργασία. Σημαντικό ρόλο στις επιρροές τους παίζει και το ρεύμα του γαλλικού παρνασσισμού.
Από τη γενιά του 1880, ο Σουρής στρέφεται προς τη σάτιρα, μένοντας στην ιστορία ως «σύγχρονος Αριστοφάνης», ο Στρατήγης ασχολείται και με το θέατρο και τη μετάφραση ενώ ο Ιωάννης Πολέμης γράφει ποιήματα που μελοποιούνται, χαίροντας μια πρωτοφανή λαϊκή απήχηση, χάρη στον μελωδικό του στίχο, την απλότητα και τη ευαισθησία του.
Το ενδιαφέρον για τη λαογραφία και η μελέτη της μεσαιωνικής ελληνικής ιστορίας και δημώδους λογοτεχνίας ανθίζει την εποχή τούτη και χρωματίζει και τη θεματολογία των έργων των ποιητών. Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του '80 και μέσα στην δεκαετία του '90 εμφανίζονται νέοι ποιητές όπως ο Κώστας Κρυστάλλης, ο Αλέξανδρος Πάλλης, ο Αργύρης Εφταλιώτης και ο Ιωάννης Γρυπάρης.
Προς το τέλος του αιώνα αχνοφαίνεται και το ρεύμα του συμβολισμού στις επιρροές τους, κυρίως του Παλαμά και του Γρυπάρη, ενώ ποιητές όπως ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος και ο Λάμπρος Πορφύρας γράφουν αποκλειστικά στο πνεύμα του συμβολισμού.
Ο Κωστής Παλαμάς πεθαίνει στην Κατοχή, το 1943. Στην κηδεία του ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός αψηφώντας τους κατακτητές βροντοφωνάζει: «Ηχήστε οι σάλπιγγες! Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!».
