Στις αρχές του 19αι αιώνα, το στολίδι του Θερμαϊκού είναι ένα ζωντανό σταυροδρόμι πολιτισμών- διαθέτει μία από τις πιο πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες και, εκτός από οθωμανούς και χριστιανούς, το πολύχρωμο μωσαϊκό των εθνοτήτων που την κατοικούν συνθέτουν σλάβοι, βούλγαροι, ρομά και αρμένιοι. Εξάλλου, λόγω της ιδιαίτερης γεωστρατηγικής της θέσης, η Θεσσαλονίκη λειτούργησε στο βάθος των αιώνων ως σημαντικό εμπορικό, διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της Ρωμαϊκής, της Βυζαντινής και μετέπειτα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Μέσα από το πλούσιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό της παρούσας έκθεσης που καλύπτει την περίοδο από τις αρχές του 19ου αιώνα έως και το μεσοπόλεμο, ξεδιπλώνεται η πολυτάραχη ιστορία, η πολυεπίπεδη ανθρωπογεωγραφία και τα σημαντικά μνημεία και τοπόσημα της πόλης που συνθέτουν την εικόνα της πόλης κατά το τέλος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, την απελευθέρωσή της και την οριστική ενσωμάτωσή της στο νέο ελληνικό κράτος. Μαζί με τα τζαμιά, συνυπάρχουν τα ορδόδοξα μοναστήρια και οι συναγωγές. Η πόλη ζει σταδιακή εκβιομηχάνιση που συνεπικουρείται από την επέκταση του σιδηροδρόμου, ενώ οικοδομούνται πολλά και ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής κτήρια και μέγαρα, που αντανακλούν τον πλούτο και την ευμάρεια που διακρίνει την πόλη. Η ύπαρξη πολλών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κατά το τέλος του 19ου αιώνα μαρτυρά μία ζωηρή πνευματική κινητικότητα.
Παράλληλα, ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από έντονη εθνική αφύπνιση που οδηγεί σε εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σε όλη την παραπαίουσα οθωμανική αυτοκρατορία. Από τη Θεσσαλονίκη θα ξεκινήσει το κίνημα των νεότουρκων το 1908 που θα επιφέρει την πτώση του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ και θα οδηγήσει στη δημιουργία του σύγχρονου κράτους της Τουρκίας. Η Θεσσαλονίκη, μήλον της έριδος μεταξύ διαφορετικών εθνοτήτων θα καταστεί οριστικά μέρος του ελληνικού κράτους με το τέλος μακρόχρονων αιματηρών συρράξεων, του Μακεδονικού Αγώνα και των Βαλκανικών πολέμων, μόλις το 1912.
Στην έκθεση αποτυπώνονται σημαντικά ορόσημα της ιστορίας της πόλης όπως η είσοδος των ελληνικών στρατευμάτων και η απελευθέρωσή της το 1912, ο ελλιμενισμός των δυνάμεων της Αντάντ το 1915, ο Εθνικός Διχασμός και ο σχηματισμός της προσωρινής κυβέρνησης Βενιζέλου το 1916. Παρακολουθούμε την άνοδο του συνδικαλιστικού κινήματος, αλλά και την πυρκαγιά του 1917 που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του κέντρου της πόλης και μαζί σπάνιας αρχιτεκτονικής αξίας μνημεία, αφήνοντας άστεγους πάνω από 70.000 ανθρώπους. Στον απόηχο της πυρκαγιάς, αποτυπώνεται η ανοικοδόμηση της σύγχρονης πόλης σε ευρωπαϊκά πρότυπα ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις ανάγκες εγκατάστασης και των μικρασιατών προσφύγων. Τέλος, βλέπουμε μαρτυρίες της αστυφιλίας που ακολούθησε και την ίδρυση θεσμών όπως το Πανεπιστήμιο και η Διεθνής Έκθεση, τα οποία σφραγίζουν το διεθνή προσανατολισμό και το οριστικό πέρασμα της Θεσσαλονίκης σε μία νέα εποχή εθνικής ενσωμάτωσης και ανάπτυξης.
Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει τεκμήρια από τους εξής φορείς:
