“Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β' το Έκτακτον Στρατοδικείον συσκεφθέν κατά νόμον, κηρύσσει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζηανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του θανάτου” (ετυμηγορία του Δικαστηρίου στην Δίκη των Έξι- Νοέμβριος 1922).
Η προϊστορία των συμβάντων
Έξι άνθρωποι καταδικάστηκαν σε θάνατο τον Νοέμβριο του 1922 δια τουφεκισμού.
Ποιοι ήταν όμως αυτοί και γιατί εκτελέστηκαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας; Ήταν μια δίκαιη καταδίκη ή έχασαν την ζωή τους μέσα σε ένα ταραγμένο κλίμα όπου ανθούσαν η πόλωση και οι πολιτικές αντιπαραθέσεις;
Το Νοέμβριο του 1922 είχαν περάσει ήδη δύο μήνες από μια οδυνηρή για την Ελλάδα καταστροφή. Μια τραγωδία που στοίχισε σε εδάφη και προκάλεσε πολλαπλές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις στην μεσοπολεμική Ελλάδα. Η Σμύρνη είχε χαθεί και μαζί τις όλα τα μικρασιατικά παράλια στα οποία ο ελληνισμός κατοικούσε αδιάλειπτα για χιλιετίες. Όλα αυτά προκλήθηκαν από μια αποτυχημένη στρατιωτική εκστρατεία μεταξύ των ετών 1919 με 1922 που έθαψε οριστικά την Μεγάλη Ιδέα για απελευθέρωση των υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικών πληθυσμών.
Η Μικρασιατική Εκστρατεία και η καταστροφή που ακολούθησε ήταν ευθύνη δύο διαφορετικών πολιτικών παρατάξεων (βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί) που με τα λάθη και τις έριδες μετέτρεψαν το όλο εγχείρημα σε τραγωδία. Αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ακολούθησε στρατιωτικό επαναστατικό κίνημα γνωστό με την ονομασία Κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου υπό τους Συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα, Στυλιανό Γονατά και Δημήτριο Φωκά.
Τις ταραγμένες μέρες που ακολούθησαν τα επαναστατημένα στρατεύματα ζήτησαν την παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ υπέρ του διαδόχου Γεωργίου Β’, την παραίτηση της κυβέρνησης του Νικόλαου Τριανταφυλλάκου, τον σχηματισμό κυβέρνησης που θα είχε την στήριξη των Συμμάχων και την ενίσχυση του Θρακικού Μετώπου. Με τη συμβολή τους, ο Γεώργιος Β’ ανακηρύχθηκε βασιλιάς, σχηματίζοντας κυβέρνηση υπό τον πρωθυπουργό Σωτήριο Κροκιδά, με τον έλεγχο να τον έχει η Επαναστατική Επιτροπή (με φιλοβενιζελικές τάσεις) με επικεφαλής τον Νικόλαο Πλαστήρα, ματαιώνοντας έτσι την πρόθεση του αποστρατευμένου υποστράτηγου Θεόδωρου Πάγκαλου να πάρει τον έλεγχο στα χέρια του. Την διεθνή επιρροή θα την αναλάμβανε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Οργή και συλλήψεις
Η αγανάκτηση του λαού για την τραγωδία της Σμύρνης είχε γιγαντωθεί. Οι ροές χιλιάδων εξαθλιωμένων προσφύγων και στρατιωτών δημιουργούσαν μια εικόνα πλήρους αποδιοργάνωσης και ανασφάλειας για τις εξελίξεις. Σε αυτό το φορτισμένο κλίμα η Επαναστατική Επιτροπή και ο λαός (βενιζελικοί, βασιλικοί, κομμουνιστές, ακόμα και μερίδα των αντιβενιζελικών) διψούσαν για εκδίκηση και ζητούσαν την παραδειγματική τιμωρία των υπαίτιων για την εθνική τραγωδία.
Έτσι, η Επαναστατική κυβέρνηση διέταξε τη σύλληψη και φυλάκιση πολιτικών και στρατιωτικών, οι οποίοι θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την Μικρασιατική Καταστροφή. Οι Δημήτριος Γούναρης, Nικόλαος Στράτος, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, Γεώργιος Μπαλτατζής, Nικόλαος Θεοτόκης, Γεώργιος Χατζηανέστης, Mιχαήλ Γούδας και Ξενοφών Στρατηγός, κατηγορούμενοι για εσχάτη προδοσία θα δικασθούν από Έκτακτο Στρατοδικείο. Το κείμενο του κατηγορητηρίου συντάχθηκε με μορφή επαναστατικού εγγράφου από τον Γεώργιο Παπανδρέου που τότε ήταν ανερχόμενος πολιτικός της βενιζελικής παράταξης.
Αρχικά υπήρχε διχογνωμία για το αν οι κατηγορούμενοι θα έπρεπε να δικαστούν με συνοπτικές διαδικασίες και να εκτελεστούν για εσχάτη προδοσία, μιας και κυκλοφορούσε ευρέως η πεποίθηση ότι η Ελλάδα δεν ηττήθηκε αλλά προδόθηκε. Η πιο σκληροπυρηνική μερίδα (Θεόδωρος Πάγκαλος, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Αλέξανδρος Οθωναίος) απαιτούσε την άμεση καταδίκη των υπαίτιων κάτι που όμως βρήκε εμπόδιο στην πιο μετριοπαθή μερίδα (Νικόλαος Πλαστήρας, Στυλιανός Γονατάς κ.ά.) και στους Συμμάχους που ζητούσαν κανονική δίκη. Ταυτόχρονα, μια μεγάλη διαδήλωση 100.000 πολιτών που πραγματοποιήθηκε στην Πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα απαιτούσε την άμεση εκτέλεση των υπευθύνων.
Η Δίκη
Τελικά επικράτησε η μετριοπαθής μερίδα ορίζοντας Έκτακτο Στρατοδικείο με προέδρους της ανακριτικής επιτροπής να αναλαμβάνουν οι υποστράτηγοι Θ. Πάγκαλος και Αλ. Οθωναίος. Η δίκη έγινε στην αίθουσα συνεδριάσεων της Βουλής των Ελλήνων (σημερινή Παλιά Βουλή). Ο Τύπος της εποχής περιγράφει γλαφυρά τη διαδικασία και την φορτισμένη ατμόσφαιρα εντός και εκτός της αίθουσας. Οι κατηγορίες ήταν βαριές και ενσάρκωναν το κοινό περί δικαίου αίσθημα, δηλαδή ότι οι ένοχοι για την καταστροφή θεωρούνται προδότες και πρέπει να τους επιβληθεί η εσχάτη των ποινών. Άλλωστε το κείμενο που διαβάστηκε στους κατηγορούμενους εμπεριέχει το λόγο που δικάζονται:
«Από 1ης Νοεμβρίου 1920 και εφεξής μέχρις της 26ης Αυγούστου 1922, συναποφασίσαντες μετά των συνυπουργών υμών περί πράξεως εσχάτης προδοσίας, εκουσίως και εκ προθέσεως υπεστηρίξατε την εισβολήν ξένων στρατευμάτων, ήτοι του τουρκικού εθνικιστικού στρατού, εις την επικράτειαν του Βασιλείου, τουτέστιν εις την υπό της Ελλάδος κατεχομένη και διά της Συνθήκης των Σεβρών κατακεκυρωμένην χώραν της Μικράς Ασίας, παραδώσαντες άμα εις τον εχθρόν πόλεις, φρούρια, μέγα μέρος του στρατού και μεγίστης αξίας υλικόν πολέμου».
Οι κατηγορούμενοι σε πολλές περιπτώσεις στερήθηκαν τα νομικά τους δικαιώματα εφόσον βρίσκονταν σε απομόνωση μέχρι τη δίκη χωρίς να έχουν πρόσβαση σε νομικά έγγραφα. Ωστόσο, η υπεράσπισή τους στην αίθουσα πραγματοποιήθηκε κανονικά. Υπερασπίστηκαν τον εαυτό τους μπροστά σε ένα δικαστικό σώμα που ουσιαστικά είχε ήδη πάρει την απόφαση να τους καταδικάσει. Μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας ήταν ο αρχιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας, ο διπλωματικός υπάλληλος Κων/νος Ρέντης και ο επιστήμων και πολιτικός Φωκίων Νέγρης ενώ μεταξύ των μαρτύρων υπεράσπισης υπήρξαν ο αξιωματικός και πολιτικός Νικόλαος Ρίζος-Ραγκαβής και ο πολιτικός Κων/νος Ζαβιτσιάνος.
Ο Περικλής Βυζάντιος, ο οποίος είχε ακολουθήσει το στράτευμα στη Μικρασιαστική Εκστρατεία ως πολεμικός ζωγράφος, ήταν ο επίσημος σκιτσογράφος της Δίκης των Έξι και μερικά από τα σκίτσα αυτής της δίκης δημοσιεύθηκαν στον αθηναϊκό Τύπο.
Ετυμηγορία και εκτελέσεις
Μετά από δύο εβδομάδες διαβουλεύσεων και απολογιών το δικαστήριο συνεδρίασε και έβγαλε την απόφασή του στις 15 Νοεμβρίου. Παρά την αντίθεση της Μεγάλης Βρετανίας και αρκετών μετριοπαθών πολιτικών και στρατιωτικών, οι έξι από τους οχτώ κατηγορούμενους (οι Γούδας και Στρατηγός καταδικάστηκαν σε ισόβια) καταδικάζονται σε θάνατο δια τουφεκισμού. Η απόφαση αυτή δημιούργησε αντιδράσεις από γνωστές προσωπικότητες της εποχής όπως ο στρατιωτκός και πολιτικός Ιωάννης Μεταξάς που τότε ήταν αρχηγός του Κόμματος των Ελευθεροφρόνων. Οι αντιδράσεις οδήγησαν στην παραίτηση του υπουργού Εξωτερικών Νικόλαου Πολίτη και τελικά της κυβέρνησης Κροκιδά δίνοντας το πράσινο φως για τον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Γονατά.
Εν τέλει, η Επαναστατική Επιτροπή αποφάσισε την εκτέλεση των έξι στην περιοχή του Γουδή. Η εκτέλεση έγινε την ίδια μέρα μέσα σε κλίμα αντιδράσεων εκ μέρους μερίδας του πολιτικού κόσμου στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι μελλοθάνατοι, λίγο πριν τον τουφεκισμό, αποχαιρέτησαν τους οικείους τους και ερωτήθηκαν αν έχουν κάποια τελευταία επιθυμία. Κανείς δεν απάντησε. Στις 11:27 π.μ. της 15ης Νοεμβρίου 1922 οι έξι καταδικασθέντες έπεφταν νεκροί. Η τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής ολοκληρώθηκε με δραματικό τρόπο.
Ένας αιώνας μετά
Η Δίκη και η Εκτέλεση των Έξι, ακόμα και στις μέρες μας, αποτελεί θέμα συζήτησης για τους ιστορικούς. Η στάση του Ελευθέριου Βενιζέλου είναι επίσης αμφιλεγόμενη χωρίς κανείς να γνωρίζει ξεκάθαρα αν όντως ήταν υπέρ ή κατά των εκτελέσεων και αν θα μπορούσε πράγματι να παρέμβει ώστε να βγει μια άλλη απόφαση. Πολλοί από τους εμπλεκόμενους θεώρησαν αργότερα ότι η εκτέλεση των Έξι ήταν άδικη και εκδικητική. Το 2009 η ολομέλεια του Αρείου Πάγου επανέλαβε την Δίκη των Έξι, κεκλεισμένων των θυρών και το 2010 έβγαλε απόφαση αθώωσης των κατηγορουμένων λόγω παραγραφής. Είτε καταδικαστική είτε αθωωτική, η Δίκη των Έξι αποτυπώνει τις διαχρονικές συνέπειες της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης που οδηγεί σε καταστροφικές αποφάσεις και εθνικές τραγωδίες.
Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει τεκμήρια από τους εξής φορείς:
