Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-41

Από το φθινόπωρο του 1940 έως το καλοκαίρι του 1941 το ελληνικό κράτος κλήθηκε να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο που απειλούσε την ίδια του την ύπαρξη.

Τον Οκτώβριο του 1940 η επίθεση της φασιστικής Ιταλίας ήταν πλέον προ των πυλών, με την ελληνική κυβέρνηση να αποφασίζει την αντίσταση από την υποταγή. Το τελεσίγραφο των Ιταλών για ελεύθερη διέλευση των ιταλικών στρατευμάτων από το ελληνικό έδαφος με σκοπό την κατάληψη στρατηγικών θέσεων στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του πολέμου που είχε ξεσπάσει στην Ευρώπη έναν χρόνο πριν, βρήκε αρνητική απάντηση.

Έλληνες,

τώρα θα αποδείξωμεν εάν είμεθα άξιοι των προγόνων μας και της ελευθερίας, την οποίαν μας εξησφάλισαν οι προπάτορές μας. Όλον το Έθνος ας εγερθή σύσσωμον, αγωνισθήτε διά την Πατρίδα, τας γυναίκας, τα παιδιά σας, και τας ιεράς μας παραδόσεις.

Νυν υπέρ πάντων ο αγών

Ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως Ιωάννης Μεταξάς

Η πολύμηνη και σθεναρή αντίσταση των ελληνικών δυνάμεων στα σύνορα με την Αλβανία είχε ξεκινήσει. Οι επεκτατικές τάσεις της Ιταλίας είχαν ήδη εκδηλωθεί με την κατάκτηση της Αλβανίας το 1939 υπό το βλέμμα της συμμαχικής Ναζιστικής Γερμανίας με την οποία είχε υπογράψει σύμφωνο φιλίας και συμμαχίας. Η ιταλική επίθεση στην Ελλάδα αναχαιτίστηκε σε δύο φάσεις με την ελληνική αντεπίθεση του Δεκεμβρίου 1940 να στέφεται από επιτυχία με την κατάληψη της Β. Ηπείρου (Κορυτσά, Πόγραδετς, Άγιοι Σαράντα, Αργυρόκαστρο και Χειμάρρα). Η νίκη του πενιχρά οργανωμένου ελληνικού στρατού ενάντια στην ισχυρή ιταλική πολεμική μηχανή ήταν αναπάντεχη και πλημμύρισε την χώρα με αισιοδοξία.

Ο άμαχος πληθυσμός, εναγωνίως, παρακολουθούσε και βοηθούσε με κάθε δυνατό τρόπο. Την ίδια μέρα της κήρυξης του πολέμου ξεκίνησε από τα Προπύλαια αυθόρμητη φοιτητική διαδήλωση προς το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Κατόπιν κατέβηκε την οδό Σταδίου και προχώρησε προς το Πολυτεχνείο και κατευθύνθηκαν προς την Casa d’ Italia. 

Το πενάκι των Ελλήνων γελοιογράφων, πάντα αιχμηρό, τροφοδοτούσε με καυστικές γελιογραφίες τον Τύπο, ενώ ζωγράφοι και γλύπτες απαθανάτισαν σκηνές των μαχών. Στις 22 Μαρτίου 1941 η Κεντρική Διοίκηση της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας (ΕΟΝ) εγκαινίασε καλλιτεχνική έκθεση µε εντυπώσεις από το αλβανικό µέτωπο των Ουµβέρτου Αργυρού, Πάνου Ευθυµιάδη και Χάρη Παπαχαραλάµπους στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Στη μάχη μπήκε και το θέατρο σκιών με Καραγκιόζη, ενώ τραγούδια και επιθεωρήσεις διακωμωδούν τους Ιταλούς φασίστες.

Στην ΑΣΚΤ, οι νεαροί φοιτητές Τάσσος, Κατράκη, Γραμματόπουλος στο εργαστήρι του Κεφαλληνού, σχεδίαζαν και τυπώναν πατριωτικές αφίσες, με θέμα τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. 

Οι ελπίδες όμως γρήγορα εξανεμίστηκαν με την γερμανική εισβολή στα σύνορα της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941. Τον Μάρτη του 1941 η ιταλική αντεπίθεση είχε αποκρουστεί ξανά επιτυχώς κάτι που ανάγκασε τους Γερμανούς συμμάχους της να επέμβουν. Μετά από μικρές επιτυχίες και λυσσαλέα αντίσταση (με ενδοξότερη στιγμή την άμυνα στο οχυρό Ρούπελ), οι ελληνικές δυνάμεις άρχισαν να υποχωρούν από την Αλβανία, για να μην περικυκλωθούν από τους προελαύνοντες Γερμανούς. 

Η συνθηκολόγηση της πολιτικής ηγεσίας με τους Γερμανούς, στις 20 Απριλίου, και με τους Ιταλούς, τρεις μέρες αργότερα ήταν πλέον μονόδρομος. Ο στρατός, αν και αντιδρούσε στην συνθηκολόγηση, αναγκάστηκε να υποχωρήσει προς την ενδοχώρα. Οι μάχες ωστόσο συνεχίστηκαν στην νότια Ελλάδα μέχρι και τον Ιούνιο του 1941 όταν και ολοκληρώθηκε η κατάληψη της Κρήτης μετά από ηρωική αντίσταση.

«Για χάρη της ιστορικής αλήθειας πρέπει να επαληθεύσω ότι μόνο οι Έλληνες, από όλους τους αντιπάλους που μας αντιμετώπισαν, πολέμησαν με τολμηρό θάρρος και ύψιστη περιφρόνηση του θανάτου» (Αδόλφος Χίτλερ, ομιλία στο Ράιχσταγκ στις 4 Μαΐου 1941).

Η νίκη των Ελλήνων ενάντια στην φασιστική Ιταλία καταγράφηκε στο συλλογικό υποσυνείδητο ως μια ηρωική πράξη του νεότερου ελληνικού κράτους, ως ένα έπος για ένα μικρό έθνος και σε τελική ανάλυση μια ιδεολογική και ηθική επικράτηση της ελευθερίας επί του ολοκληρωτισμού.

Σε αυτή την Θεματική Έκθεση θα περιηγηθούμε στο σπουδαίο αυτό κεφάλαιο της νεότερης ελληνικής ιστορίας μέσα από σχέδια, χαρακτικά και πίνακες ζωγραφικής, παρατηρώντας πως αντέδρασαν και πως απαθανάτισαν οι καλλιτέχνες το βίωμα του πολέμου του '40.