«Έχω μετρήσει τη ζωή μου με κουταλιές καφέ» T.S. Eliot, από το “The Love Song of J. Alfred Prufrock.”
Στη σύγχρονη εποχή θα φαινόταν αδιανόητη μια μεσημεριάτικη έξοδος χωρίς καφέ σε ένα από τα πάμπολλα καφενεία ή τις καφετέριες που βρίσκει κανείς στο κέντρο μιας πόλης. Πεντακόσια χρόνια όμως πριν, η ιδέα της κατανάλωσης καφέ σε ένα κατάστημα όπου ο καφές σερβίρεται και καταναλώνεται ανάμεσα σε καθισμένους θαμώνες, ήταν νεωτερισμός.
Ο καφές ήταν γνωστός στην Αιθιοπία όπου μασουλούσαν τους κόκκους του φυτού με τη συνοδεία ψωμιού. Από εκεί εισήχθη στη Μέση Ανατολή τον 12ο αι. ενώ από τον 14ο αι. αρχίζει μια πιο ευρεία κατανάλωση. Το πρώτο καφενείο εντοπίζεται στη Μέκκα της Αραβίας και από εκεί διαδόθηκε στη Συρία και την Αίγυπτο. Μέσω Αιγύπτου ο καφές φτάνει στην Κωνσταντινούπολη, αμέσως μετά την κατάληψή της από τους Οθωμανούς το 1519.
Μερικές δεκαετίες αργότερα, το 1551, ιδρύεται και το πρώτο καφενείο στην πόλη από δύο Σύριους κοντά στην Αγιά Σοφιά στο οποίο σύχναζαν, εκτός από Οθωμανούς, πολλοί έμποροι από την Ελλάδα, την Υεμένη, την Αίγυπτο και άλλες χώρες της Ανατολής. Τα καφενεία άρχισαν να εξαπλώνονται με τέτοιο ρυθμό που ο Σουλτάνος αποφάσισε την απαγόρευσή τους κάτω από την πίεση των μουφτήδων οι οποόοι διαμαρτύρονταν ότι οι πιστοί παραμελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και συζητούν για ανατρεπτικές ιδέες. Ο όχλος ξεσηκώθηκε ενάντια στα νέα μέτρα κι έτσι η απαγόρευση άρθηκε.
Στην Ευρώπη το πρώτο καφενείο ιδρύθηκε από έναν Έλληνα Μικρασιάτη το 1652 στο Λονδίνο με την ονομασία «Ελληνικόν Καφενείον» ως πολυσύχναστο κέντρο διανοουμένων. Γρήγορα διαδόθηκε και στο Παρίσι, όπου κανείς μπορούσε να συναντήσει τον Βολταίρο, τον Ρουσσώ, τον Ντιντερό κι άλλους εκπροσώπους του Διαφωτισμού στο Café Procope, το πρώτο καφέ της πόλης.
Το καφενείο ως χώρος κοινωνικής συνάθροισης και διασκέδασης έφτασε στην Ελλάδα από τους Οθωμανούς. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει ότι το 1668 λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη 348 καφενεία όπου «μαζεύονταν και περνούσαν τον καιρό τους συζητώντας μουσικοί, μίμοι, τραγουδιστές, γελωτοποιοί, κομψευόμενοι, ποιητές και άνθρωποι των γραμμάτων». Το πρώτο οργανωμένο κατάστημα μετά την απελευθέρωση άνοιξε στο Ναύπλιο, ενώ στην Αθήνα το παλαιότερο καφενείο είναι το «Πράσινο Δενδρί» (1834) και η «Ωραία Ελλάς» (1839) το οποίο επισκέφθηκε ο παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν τη δεκαετία του 1840 και το οποίο συνεχίζει να λειτουργεί ως σήμερα.
Οι εκάστοτε κυβερνώντες θεωρούσαν τα καφενεία εστίες επαναστατικών ιδεών για τη νεολαία και συχνά τα αντιμετώπιζαν με καχυποψία. Μέσα στα καφενεία διαδραματίζονταν πολιτικές κόντρες, προεκλογικές εκστρατείες, φιλολογικές συζητήσεις, παραστάσεις, ακόμα και κινηματογραφικές προβολές. Όπως γράφει και ο ερευνητής Γιώργος Πίττας «το καφενείο είναι ένας χώρος ανταλλαγής πληροφοριών και αξιών. Ένας σύνδεσμος της κοινότητας με τον έξω χώρο».
Σε αυτήν την Θεματική Έκθεση απεικονίζονται τα καφενεία και οι θαμώνες τους μέσα από ζωγραφικούς πίνακες, φωτογραφίες και σκίτσα. Όσο και αν έχει εξελιχθεί η μορφή των καφενείων στην εποχή μας, η βασική ιδέα παραμένει η ίδια: η ανάγκη των ανθρώπων να βρεθούν και να συνδιαλαγούν πάνω από ένα φλυτζάνι καφέ.
Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει τεκμήρια από τους εξής φορείς:
