Ο Ανεμόμυλος

“Στον ανεμόμυλο, στο χάλασμα, την ώρα που βασιλεύει ο ήλιος μ’ όλη του τη δόξα, τρέχουν και ψάχνουν γι’ αλαφρόπετρες τ’ αγόρια, και για γλυκιές ματιές οι νιες κι οι νιοι, και στέκουν και ψάχνουνε για ενθύμησες οι γέροι, και είναι τα γερατειά ιλαρά, στοχαστικά τα νιάτα” 

Κ. Παλαμάς «Στον Ανεμόμυλο»

Όλοι όσοι έχουν περάσει τις διακοπές τους σε κάποιο αιγαιοπελαγίτικο νησί θα έχουν θαυμάσει την ομορφιά των κομψών ανεμόμυλων που δεσπόζουν στα υψώματα. Είτε συντηρημένοι είτε ερειπωμένοι, οι ανεμόμυλοι ασκούν μια έντονη γοητεία στον περαστικό που τυγχάνει να περάσει και να επεξεργαστεί την κατασκευαστική τους ιδιαιτερότητα.

Όταν ο άνθρωπος πέρασε από την αποκλειστική χρήση των ζώων σε πιο περίπλοκες μηχανικές κατασκευές τότε αυξήθηκε η παραγωγή με λιγότερο κόπο. Οι ανεμόμυλοι χρησιμοποιούνταν για το άλεσμα των σιτηρών, την αποστράγγιση εδαφών για δημιουργία καλλιεργήσιμων εκτάσεων, την άντληση νερού από πηγάδια, ποτάμια και λίμνες και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (από τον 19ο αι. και έπειτα). Ανάλογα με τις τοπικές ανάγκες, χρησιμοποιήθηκαν και για διάφορες άλλες εργασίες, όπως το να λιώνουν ελιές σε λιοτρίβια, να ξεφλουδίζουν το ρύζι, να τρίβουν κακάο, ζαχαροκάλαμο και παντζάρια για παραγωγή ζάχαρης.

Τους βρίσκουμε σε διάφορες παραλλαγές αλλά ως επί το πλείστον είναι κυλινδρικά , πέτρινα ή ξύλινα, διώροφα κτίρια που στον επάνω όροφο βρισκόταν ο άξονας και το σύστημα μετάδοσης της κίνησης μέσω πτερυγίων που μετέδιδαν την κίνηση στις μυλόπετρες με ένα ζεύγος οδοντωτών τροχών. Στον κάτω όροφο γινόταν η άλεση και αποθήκευση των σιτηρών ή οι άλλες εργασίες, αναλόγως τη χρήση (άλεση, άντληση, αποστράγγιση).  

Δεν είναι ακριβώς γνωστό το πότε ξεκίνησε χρήση των ανεμόμυλων αλλά ήταν πιθανότατα διαδεδομένη στους αρχαίους λαούς της Ανατολής. Στην αρχαία Ελλάδα ο μηχανικός και εφευρέτης Ήρων από την Αλεξάνδρεια κατασκεύασε έναν ανεμόμυλο οριζόντιου άξονα περιστροφής με τέσσερα ιστία (πτερύγια) τον 1ο αι. μ.Χ. Ωστόσο, οι ανεμόμυλοι άργησαν αν αναφερθούν σε μεταγενέστερες της αρχαιότητας πηγές, με πρώτη αναφορά σε κείμενα της Περσίας και της Μεσοποταμίας του 7ου αι. μ.Χ., της Κίνας του 8ου αι. και της Αραβίας του 9ου αι. μ.Χ. 

Στην Ευρώπη ο ανεμόμυλος εισήχθη πιθανότατα από τους Άραβες (αν και υπάρχει και η άποψη ότι εμφανίστηκαν ανεξάρτητα) είτε μέσω του Βυζαντίου κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, μέσω των Σταυροφοριών ή μέσω των Κινέζων θαλασσοπόρων. Τον 12ο αιώνα εμφανίστηκαν οι πρώτοι ανεμόμυλοι στην Γαλλία (στις αρχές του 14 ου αιώνα αναπτύχθηκε επίσης στη Γαλλία ο ανεμόμυλος σε σχήμα πύργου, με τον πυργόμυλο να διαδίδεται στο Βυζάντιο από τον 15ο αι.) και στην Αγγλία και αργότερα, γύρω στο 1500, διαδόθηκαν στις Κάτω Χώρες ως μέτρο του αντιπλημμυρικού συστήματος της χώρας. 

Στον ελλαδικό χώρο η χρήση της αιολικής ενέργειας υπήρξε αρκετά εκτεταμένη λόγω του πλούσιου αιολικού δυναμικού της ελληνικής γεωμορφολογίας. Οι ανεμόμυλοι χρησιμοποιήθηκαν σε όλη την επικράτεια για την παραγωγή αλευριού για τις τοπικές ανάγκες, για τον εφοδιασμό των περαστικών καραβιών και για την άντληση υδάτων. Στη Σαντορίνη έκοβαν φάβα, ενώ στη Χίο και τη Σύρο έτριβαν φλούδα πεύκου, βελανιδιών και σπόρων σχοίνου για τα βυρσοδεψεία. Σαν αλωνιστικό και αντλητικό τον συναντάμε από παλιά κυρίως στη Ρόδο, στην Κω και αργότερα στην Κρήτη. Αξιοσημείωτος είναι ένας ανεμόμυλος που άλεθε θειάφι στα ορυχεία της Μήλου. Ο πιο διαδεδομένος τύπος στην Ελλάδα (κυρίως στο Αιγαίο) ήταν ο πυργόμυλος (ξετροχάρης) οριζόντιου άξονα με κατακόρυφα πτερύγια. Ωστόσο, υπήρχαν αρκετές παραλλαγές αναλόγως την περιοχή και τις τοπικές ανάγκες. 

Σταδιακά οι ανεμόμυλοι παλιού τύπου άρχισαν αν εγκαταλείπονται στα μέσα του 20ου αιώνα με τις νέες πηγές ενέργειας να τους αντικαθιστούν (ορυκτά καύσιμα, ηλεκτρισμός και ανεμογεννήτριες). Οι περισσότεροι παλιοί ανεμόμυλοι στέκουν σήμερα ερειπωμένοι για να θυμίζουν αλλοτινές εποχές περιμένοντας έναν Δον Κιχώτη ή τους τουρίστες να περάσουν δίπλα τους ή να κάτσουν κάτω από τη σκιά τους. Σε αυτή τη Θεματική Έκθεση θα γνωρίσουμε τους ανεμόμυλους μέσα από έργα ζωγραφικής, φωτογραφίες, μακέτες και εφήμερα.