Πριν σβήσουν τα φώτα και ακουστεί η πρώτη ατάκα, πριν οι ηθοποιοί υποδυθούν τους χαρακτήρες τους και η σκηνή τον κόσμο στον οποίο μας μεταφέρει, το θεατρικό πρόγραμμα έχει ήδη ξεκινήσει τη δική του διαδρομή. Ένα φαινομενικά απλό έντυπο, που όμως συμπυκνώνει τη σύλληψη, το όραμα και την καλλιτεχνική πρόθεση μιας παράστασης. Είναι κάτι περισσότερο από μια λίστα συντελεστών, μια περίληψη ή βιογραφικά σημειώματα – είναι ένα ντοκουμέντο που λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στη δημιουργική διαδικασία και το κοινό.
Η ιστορία του θεατρικού προγράμματος στην Ελλάδα είναι στενά συνυφασμένη με την ίδια την εξέλιξη της θεατρικής πράξης. Από τα απλά τετρασέλιδα του 19ου αιώνα μέχρι τις εικαστικές δημιουργίες του πρώτου μισού του 20ου, και από τα προγράμματα-οδηγούς που συνόδευαν τις παραστάσεις της μεταπολίτευσης έως τις λιτές, σχεδόν σκιώδεις εκδόσεις των τελευταίων δεκαετιών, η πορεία του αποκαλύπτει όχι μόνο τις μεταβολές στο θεατρικό τοπίο, αλλά και την εξέλιξη της σχέσης του κοινού με το θέατρο.
Τα απλά τετρασέλιδα προγράμματα με ελάχιστες πληροφορίες για τον θίασο και το έργο διαδέχονται πιο σύνθετες αναθέσεις σε εικονογράφους, και το σχήμα καθιερώνεται ως το μακρύ παραλληλόγραμμο. Το εξώφυλλο των προγραμμάτων από το 1930 γίνεται πιο εικαστικό, αποτυπώνοντας τις τάσεις της εποχής. Από τη Bauhaus γραμμικότητα του γραφιστικού σχεδιασμού, τις επόμενες δεκαετίες εισχωρούν παραστάσεις από αγγεία, γλυπτική και αρχιτεκτονική της αρχαιότητας, βυζαντινές εικόνες και έπειτα η λαική ζωγραφική του Θεόφιλου.
Το Εθνικό Θέατρο, το Κρατικό Βορείου Ελλάδος, το θέατρο Πορεία, το Επί Κολωνώ, το Θέατρο οδού Κυκλάδων και το Προσκήνιο τηρούν πιστά σε όλες τους τις παραστάσεις την παράδοση του θεατρικού προγράμματος. Χάρη στο μεράκι ορισμένων σκηνοθετών, τα θεατρικά προγράμματα ξεπερνάν τον ρόλο τους ως ενημερωτικά έντυπα που φωτίζουν το δραματουργικό πλαίσιο της παράστασης, και μετασχηματίζονται σε επιμελημένες εκδόσεις εννοιολογικής πλαισίωσης, εκδοτικές πανσπερμίες με πρωτότυπα κείμενα ειδικών και αναδημοσιεύσεις διανοητών και λογοτεχνών, αλλά και εικαστικά αντικείμενα sui generis.
Μεγάλοι καλλιτέχνες όπως ο Αλέκος Φασιανός, ο Δημήτρης Μυταράς και ο Νίκος Εγγονόπουλος φιλοτεχνούν Θεατρικά Προγράμματα, ενώ ξεχωρίζουν και τα «Θεατρικά Τετράδια» της Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης και τα προγράμματα του Θεάτρου της Νέας Ιωνίας του σκηνοθέτη και συγγραφέα Γιώργου Μιχαηλίδη. Εκείνες οι σελίδες δεν συγκέντρωναν απλώς πληροφορία - έδιναν στο κοινό την ευκαιρία να συνομιλήσει με το έργο και τους δημιουργούς του σε βάθος.
Πέρα όμως από την καλλιτεχνική τους αξία, τα θεατρικά προγράμματα αποτελούν και εργαλεία πολιτιστικής μνήμης. Καταγράφουν μια εφήμερη τέχνη που, χωρίς έντυπα τεκμήρια, θα παρέμενε απλώς μια ανάμνηση. Είναι αποτυπώσεις μιας συγκεκριμένης στιγμής, ενός τρόπου θέασης και ερμηνείας του κόσμου, ενός κώδικα επικοινωνίας που αλλάζει διαρκώς. Σήμερα, η πρακτική των πολυσέλιδων προγραμμάτων που ενσωματώνουν κριτική σκέψη, αισθητική πρόταση και ιστορική αξία μοιάζει να φθίνει. Ωστόσο, οι σελίδες αυτών των προγραμμάτων, είτε τυπωμένες είτε ψηφιακές, εξακολουθούν να έχουν μια αποστολή: να αποκαλύψουν, να εμπνεύσουν, να διδάξουν.
Η παρούσα εικονική έκθεση επιχειρεί να ανιχνεύσει την διαδρομή του ελληνικού θεάτρου μέσα από τα υλικά του ίχνη, τα θεατρικά προγράμματα. Μας καλεί να αναστοχαστούμε πάνω στη σημασία τους ως τεκμήρια, ως αφηγήσεις μιας θεατρικής μνήμης που ανήκει σε όλους, θεατές, δημιουργούς, ερευνητές και, τελικά, να τιμήσουμε αυτό το άφωνο αλλά αναντικατάστατο κομμάτι της θεατρικής μυσταγωγίας, που για κάποιους δεν είναι απλώς ένα φυλλάδιο, αλλά μνημονικό απόσπασμα και απόσταγμα μιας ολόκληρης εποχής.
Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει τεκμήρια από τους εξής φορείς:
