Η ανακοίνωση είναι μέρος μιας μελέτης, που διερευνά την έννοια του τραγικού ως ιστορίας στη Φαινομενολογία του Πνεύματος και ανιχνεύει τις παράλληλες με ορισμένες φιλοσοφίες της ύπαρξης θέσεις καθώς και τις βασικές διαφορές. Οι στόχοι αυτοί περιορίζονται εδώ στην εξέταση δύο θεμάτων που ανήκουν στην προβληματική της πράξης, στην εγελιανή διαλεκτική του ατομικού και του γενικού: πρόκειται για την εγωιστική δραστηριότητα και για το θετικό χαρακτήρα κάθε πράξης της ατομικής συνείδησης στη ροή του κόσμου. Από την άλλη μεριά δείχνουμε τη σχέση της αντιμετώπισης της πράξης στον Έγελο, φιλόσοφο της οδύσσειας του πνεύματος, όπου οδύσσεια είναι η ιστορία, και στον Γκαμπριέλ Μαρσέλ, φιλόσοφο της διυποκειμενικότητας, όπου η φιλοσοφία είναι οδύσσεια πνευματική. Η εγελιανή σύλληψη της πράξης εγείρει ενστάσεις: Η άποψη ότι το όλο είναι πνεύμα ισοδυναμεί με «απατηλή αισιοδοξία», αφού η εγωιστική δραστηριότητα δεν οδηγεί σε μια νηφάλια έλευση του πνεύματος· κάτι τέτοιο ισχύει μόνο για μια σκέψη, που, παρά την οξυδέρκειά της, επιζητεί τη συμφιλίωση των αντιφάσεων του πραγματικού με τη μεταμόρφωση των κοινωνικών προβλημάτων σε αναγκαίες στιγμές της ανάπτυξής του. Όπως η εποχή του Έγέλου, έτσι και η εποχή μας χαρακτηρίζεται από βαθιές αναταραχές· οι άνθρωποι υψώνουν το ανάστημά τους ενάντια στο ανθρώπινο η αλήθεια του καιρού μας δεν είναι μια αλήθεια για πάντα χαραγμένη — έτσι τόδε για την εποχή του και ο Έγελος (Φαιν. 34) — αλλά ένα παραχαραγμένο νόμισμα· προδοσία και συμφεροντισμός είναι η πιο συχνή δραστηριότητα. Ο άνθρωπος—καθώς πολύ σωστά το έδειξε ο Ρ. Γκαρωντύ— δεν ενεργεί πάνω στο χνάρι της αυθεντικής ατομικότητάς του, δεν πραγματώνεται, κατακερματισμένος καθώς είναι από την ανάγκη ή το είδος της εργασίας που δεν του είναι οικείο, αλυσοδεμένος από μια δράση που τον αλλοτριώνει, από τις πεποιθήσεις και τους θεσμούς του. Η εγελιανή θεώρηση μεταμορφώνει τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα σε φιλοσοφικά. Απ΄ αυτή την άποψη προσφέρεται, αν τηρηθούν οι αναλογίες, για ένα παραλληλισμό με τη σκέψη του Γκ. Μαρσέλ. Ο νεοσωκρατικός φιλόσοφος, που όμως δέχτηκε τη φιλοσοφία ως εμβάθυνση στις κρίσεις της ιστορικής στιγμής, δεν περιόρισε τη φιλοσοφική συμπεριφορά στο επίπεδο της πολιτικής πράξης. Την ατομικότητα την είδε ουσιαστικά ως συμπαρουσία. Καταγγέλλοντας κάθε αφηρημένη απόστρεψη της προσοχής από το σύγχρονο τραγικό, διάλεξε κι αυτός τη στάση της θεώρησης της ανθρώπινης περιπέτειας στο σύνολό της. Αλλά πρότεινε συγκεκριμένους ορούς για την αντιμετώπιση του τραγικού. Ο «Κόσμος της απελπισίας», ο «θραυσμένος» κόσμος μας απαιτεί δυναμική στάση που πραγματώνεται ως συνύπαρξη. Η ιστορία είναι η πηγή που φανερώνει την αξία της ατομικής εσχατολογικής συνείδησης, αυτής πού έχει την ικανότητα όχι να διακρίνει το ρόδο πάνω στο σταυρό του σημερινού μαρτυρίου, αλλά ν΄ αντιπαραθέτει στην απατηλή δικαιοσύνη της αδιαφοροποίητης συλλογικής συνείδησης την αυθεντική δικαιοσύνη της αλληλεγγύης και στον εγωκεντρισμό και τη σκλαβιά της ιδιογνωμοσύνης την αποτελεσματική συνεργατικότητα. Η ανθρώπινη συνείδηση, αντί να εκδηλώνεται με μια λογική δικαίωση του πραγματικού, οφείλει να ασκείται ασταμάτητα στο να ξαναμάθει να διακρίνει το καλό από το κακό. Η διάκριση αυτή επιβάλλει την εσωτερίκευση. Κι εδώ, όπως στον Έγελο, η σωτηρία δεν είναι εξωτερική υπόθεση, αλλά εσωτερική μεταμόρφωση. Αυτή η αναμόρφωση της συνείδησης συνιστά και το νόημα της ανθρώπινης ελευθερίας. Το γενικό είναι το πνεύμα, αλλά για το Μαρσέλ το γενικό ως πνεύμα ενσαρκώνεται σε ομάδες που εμψυχώνει η αγάπη ως συγκεκριμένος και πραγματικός δεσμός. Από την πλευρά του ο Έγελος πίστεψε ότι η προσπάθεια να μεταμορφωθεί ο κόσμος άλλο δεν κάνει από το να διαιωνίζει τον πόλεμο, ότι μιας και δεν γίνεται ν΄ αλλάξουμε τον κόσμο, οφείλουμε να τον ξανασκεφτούμε από μέσα μας. Όπως έδειξε ο Hippolyte, στηριγμένος σε εγελιανές προτάσεις της Φαινομενολογίας του Πνεύματος: «Το πρόβλημα που θέτει η Φαινομενολογία δεν είναι το πρόβλημα της ιστορίας του κόσμου, αλλά το πρόβλημα της παιδείας του ατόμου, που πρέπει να πραγματωθεί στη γνώση λαβαίνοντας συνείδηση αυτού που ο Έγελος ονομάζει υπόστασή του. Αυτό είναι καθαρά παιδαγωγική προσπάθεια». Η επίδραση του Αιμίλιου του Ρουσσώ και του Βίλχελμ Μάιστερ του Γκαίτε φαίνεται μέσα από την εγελιανή διαβεβαίωση για τον παιδαγωγικό σκοπό της Φαινομενολογίας: «Η προσπάθεια να οδηγηθεί το άτομο από την αδιαμόρφωτη κατάστασή του ως τη γνώση θα πρέπει να εννοηθεί στη γενική σημασία της, και συνίσταται στο να θεωρήσουμε το καθολικό άτομο, το πνεύμα που έχει συνείδηση του εαυτού του, στην πορεία της μόρφωσής του». Ολόκληρη η Φαινομενολογία είναι περιγραφή της ανάμνησης ή μάλλον των στάδιων της ανύψωσης της εμπειρικής συνείδησης στην απόλυτη γνώση. Αυτή η ανάβαση, αν τηρηθούν οι αναλογίες, είναι δυνατό να θεωρηθεί, όπως και η πλατωνική θεωρία της ανάμνησης και η μαρσελική διδασκαλία της άσκησης, τρόπος κάθαρσης της ανθρώπινης συνείδησης στην αναζήτηση της αλήθειας.
Ακαδημία Αθηνών
